پیش گفتار
قدیمی ترین تمدن شناخته شده جهان تمدن جیرفت است، که فعلاً شامل شهرها و مناطق باستانی استان های کرمان و سیستان است، امید است جوانان باهوش هر استان، نسبت به کشف بخشی از این تمدن اقدام کنند. در داستان های باستانی سومری از کشوری به نام اربَتّە (اربت) سخن رفته، که نسبت به میان رودان در مشرق زمین واقع شده بود. گفته شده ارَتّە کشور پهناوری بود، و نخستین پادشاهی جهان را داشت، و سرزمینها و اقوام منطقه را زیر نفوذ فرهنگی خود اداره می کرد، عدالت را در جهان بر قرار، و مردم را با قانون آشنا کرده، و به آنها یاد داده برادرانه در کنار یکدیگر زندگی کنند، و به دینها و عقاید یکدیگر احترام بگذارند، و از تعدی بهم خودداری کنند. اهل تاریخ از این تمدن بی خبر بودند، تا آنکه در سال ۱۳۷۹ نشانه های یک تمدن بزرگ و کهن یافت شد. تمدنی در مرکز جنوب شرقی ایران، که کلیت نظریۀ پیدایش تمدن های جهانی را زیر و رو کرد، زیرا معلوم گردید که اینجا زادگاه و گهواره تمدن است. منبع: فیلم های مستند، اینترنت و اطلاعات شخصی، ادامه دارد و بازنویسی می شود.
پرسش: آیا ارَتبّە (اربت) همان آریا ته (آریا) یا اورتی (اور) یا ارب (عرب) است؟
عکس پرچم یا درفش شهداد، اولین پرچم جهان، مشروح در تمدن جیرفت، عکس شماره 2764.
پرچم شهداد اولین پرچم جهان ــ صفحه فلزی مربع شکل از جنس مس، به ابعاد 23 در 23 سانتیمتر، با میله ای که بالای آن عقاب بال گشوده قرار دارد. نقش های روی درفش بسیار شگفت انگیزند، گویی داستانی را تعریف می کنند، داستانی از نعمت، آب، نخل، و سپاس. در وسط درفش مردی خدای گونه بروی صندلی نشسته است، شکل این صندلی بعد ها در آثار رومی دیده می شود. بوضوح مشخص است مرد نشسته بر صندلی شخص مهمی است، بزرگتر از دیگران، دستی به کمر و دستی بسوی زنی دراز کرده، که آن زن نیز گویا مهم است. دو زن فرو دست و یک زن دور تر، همگی کوزه هایی برای پیشکش در دست دارند. درفش با زیبایی تمام به تصویر خورشید و کوه و آب و برف و نخل و شیر آراسته شده است، و یادگاری گویا از داستان ناشناخته نیاکان ماست، که ابتدای تاریخ تمدن را خبر می دهد.
زبان مردم تمدن جیرفت
تا آنجا که معلوم است و من می دانم، مردم تمدن جیرفت به پارسی حرف می زدند، از نام اسامی شهر ها و روستا های تاریخی منطقه پیداست. برای وزنها از چارک و سیر و من استفاده می کردند، به مرکبات اورنگ و نارنگ بادرنگ و... می گفتند که بعدآ به شوش رفت و با ترکیب آرامی و غیره، بجای گ، ج گرفت، و مثلاً اورنگ شد اورنج، و به زبان های اروپایی رفت، و سپس در زمان ورود پرتقالیها به جنوب ایران، نام پرتقال گرفت، از افعال مانند سی یعنی دیدن و می مال من، و کلاً همین زبان پارسی حرف می زدند، ریاضیات و عدد پی را شناخته بودند، و عدد 12 را با اهمیت نجومی آن شناخته بودند، و نشانه هایی از آنرا در ظروف بکار برده اند. حدود4500 سال پیش، بعد از سیل بزرگ و خراب شدن شهر جیرفت، مردم بسیاری به شمال خوزستان و شهر شوش مهاجرت کردند، زیرا آنجا از نظر آب و هوایی و کار کشاورزی و تولیدی، مانند جیرفت بود، که متعاقباً رونق بیشتری به ایلام بردند، و همچنین در ادامه مهاجرت، تمدن خودشان را به اروپا بردند، و بسیاری از آثار زبانی و عبادتی را از خود در اروپا بیادگار گذاشتند. البته تمدن جیرفت تنها در استان های کرمان و سیستان و بلوچستان کنونی ایران نبود، بلکه در تمام ایران مرکزی و اطراف کویرها پراکنده بود، اما کاوش نشده است، زیرا اکثر این تمدن در زیر لایه های باستانی شهر ها قرار گرفته است، امیدوارم جوانان باهوش علاقمند متخصص، نسبت به یافتن و کاوش بیشتر این تمدن اقدام کنند.
شهر جیرفت
در سال 2001 پس از سیل عظیم در بستر هلیل‌رود، هزاران قطعه ظروف سنگی تراشیده شده با نقوش پیچیده و با موضوعات مشخص، شامل
انواع مختلف گیاهان، درختان (بخصوص خرما)، حیوانات مانند بز، گاو نر، مار،
پلنگ، عقرب، حیوانات ترکیبی و جنگل های خیالی، اشکال اسطوره ای و
معماری، که تا آن زمان زیر خروارها خاک مدفون مانده بود، نمایان شد. روز بعد تعداد زیادی از افراد در جست و جوی گنج و آثار چند هزار ساله، به حاشیه هلیل رود هجوم آوردند. آنها منطقه را به قطعات شش متر مربعی تقسیم کردند، تا هر کس بتواند سهمی از این گنجینه ببرد. کار این مردم روستایی تا مدتی به دلیل ناشناخته بودن منطقه تداوم یافت، و آثار تاریخی مهمی از دست رفت. اما در اواخر همان سال بود که با پیگیری رسانه ها و علاقمندان به میراث فرهنگی کشور، هیات هایی از سوی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری برای شناسایی بیشتر به منطقه فرستاده شدند، که حاصل آن ثبت بیش از 80 محوطه باستانی و آغاز کاوش های باستان شناسی در این منطقه بود. گرچه کاوش های این گروه به کشف تندیسها و ظروف منحصر به فردی، مانند آنچه توسط افراد محلی خارج شده بود پایان نیافت، ولی این گروه توانست ساختاری قدیمی در این سایت پیدا کند، که جزو زیگوراتها دسته بندی شد. همچنین در این کاوش، شش گور، یک مرکز صنعتی و تعداد زیادی اشیای دیگر یافته شد، که در میان آنها 25 مهر وجود داشت. مهمتر از همه یک لوح گلی که نخستین سند خدشه ناپذیر از خط و نوشتار به حساب می آید یافته شد.
عکس هایی از منطقه باستانی جیرفت، عکس شماره های 6 و 4145.
شرایط مطلوب آب و هوایی در جیرفت و وجود انواع محصولات کشاورزی، موجب شد تمدنی در این منطقه شکل بگیرد، که در دوره باستان بهشت جهان محسوب می شده است. به گفته باستان شناسان، این منطقه باستانی به قدری غنی است، که کار های پژوهشی در این منطقه تنها قطره ای از دریاست، در واقع جیرفت سر فصل جدیدی را در تاریخ ایران و جهان باز خواهد کرد. محوطه باستانی جیرفت در استان کرمان، و نزدیک به شهر جیرفت، به طول 400 کیلومتر در حاشیه رودخانه هلیل رود، از کوه های هزار و لاله زار تا رودخانه جازموریان، محوطه های تاریخی بسیاری شناسایی شده، و به نظر می رسد در حدود 7 هزار سال پیش، مرکز نخستین تمدن بزرگ و با شکوه جهان بوده است. تا مدتها چنین تصور می شد که کهن ترین تمدن جهان در سومر عراق پای گرفته است، امّا کشف یک زیگورات (معبد) عظیم با قدمت بیش از پنج هزار سال، آثار سنگی بسیار، و همچنین کتیبه های آجری به خطی ناشناخته از منطقه جیرفت ایران، باعث شد باستان شناسان با بررسی دوباره کتیبه هایی که از پیش در مناطق مهم باستانی کشف شده بودند، اطلاعات بیشتری در باره این تمدن عظیم و ناشناخته به دست آورند، در نهایت پس از تحقیقات فراوان به تعدادی کتیبه دست یافتند.
از شهر جیرفت به نام های ارت، مکن، جارفت، گدر، جردس، جیربت، دسبوس، دقیانوس، دوزاری، رئوبارلس، قمادین، کارمانیا، کامادی، کمادی، سبزواران، و... یاد شده است. مورخین و جهانگردان عقیده دارند، که شهر جیرفت بر اثر سیل بنیان کن نابود گردیده، خرابه های شهر قدیمی جیرفت در یک کیلومتری جیرفت فعلی (سبزواران) قرار دارد. گویند جیرفت از دو کلمه «جیر» به معنی (پست و پایین) و «افت» به معنی (افتاده) تشکیل شده است، و به طور کلی جیرفت به معنی (جلگه پست آبرفتی) است. ماجرای سیل عظیم جیرفت و هلیل رود، یاد داستان طوفان نوح را زنده می کند.
در یک کتیبه بدست آمده از خرابه های شهر اوروک (یا اور در جنوب بین النهرین)، داستان کشمکش میان پادشاه سومر با فرمانروای سرزمین ثروتمندی به نام ارت ثبت شده، در این داستان حماسی که در اوایل هزاره دوم پیش از میلاد و به خط میخی سومری نگاشته شده، چنین آمده است: روزی انمرکار (پادشاه شهر اوروک) با فرستادن نماینده ای، از حاکم ارت می خواهد تا استادان هنرمند و سنگ های گرانبها را برای ساخت معبد به اوروک بفرستد. حاکم ارت هم در ازای فرستادن سنگ ها، از پادشاه اوروک تقاضای غلّه می کند، انمرکار غلّه را می فرستد، اما حاکم ارت از فرستادن سنگ ها سر باز میزند.
ده سال بعد، انمرکار دوباره قاصدی به سرزمین ارت می فرستد، و تقاضای خود را تکرار می کند، عاقبت دو پادشاه به تفاهم می رسند، و حاکم ارت هنرمندان و سنگ های زینتی را به سومر می فرستد. در کتیبه دیگر، پادشاه سومری سعی کرده بود با گذر از شهر شوش، و 7 رشته کوه، به سرزمین ارت یا ارتا حمله کند.
بررسی دقیقِ این کتیبه ها و آثار کشف شده این نظریه را می رساند، که شهر افسانه ای و گمشده ارت که در شرق ایران قرار داشته، به احتمال زیاد همان جیرفت است. متن این کتیبه ها بیانگر آن است، که حدود پنج هزار سال پیش، میان بازرگانان ارت و بین النهرین ارتباط پیوسته ای وجود داشته، و هنرمندان چیره دست ارت در ساخت کاخ ها و معابد به سومری ها کمک کرده اند. در واقع تمدن عظیم سومر وامدار هنرمندان و صنعتگران جیرفت است.
در حاشیه غرب هلیل رود، در پشته بهجرد تا هوکرد آثاری از تمدن کهن، با هزاران قطعه سفال و آجر وجود دارد، که به آن دقیانوس گویند، و سالهاست که محل تاخت و تاز قاچاقچیان آثار عتیقه است. در اساطیر و افسانه های محلی آمده است، ساختمان های قدیمی جیرفت از بهجرد تا کنارصندل به گونه ی به هم متصل بوده، که بزغاله می توانست بر پشت بام خانه ها، تمام مسیر30 کیلومتری را طی کند، این موضوع نشانی از عظمت و بزرگی شهر دقیانوس دارد. در طول 400 کیلومتر رودخانه هلیل تاکنون بیش از 100 منطقه غنی باستانی شناسایی شده است. یکی از بقایای این تمدن عظیم تپه کنارصندل است، که در 30 کیلومتری جیرفت قرار دارد، سازه های خشتی آن که به عنوان مرکز مذهبی استفاده می شده است، و در بالای آن معبدی قرار دارد، یکی از عظیم ترین زیگورات های یافت شده در دنیا، با بیش از چهار میلیون خشت است، این تپه قسمتی از شهری بوده، که یک طرف آن وسعت دو کیلومتر داشته است، درباره این منطقه کار چندانی انجام نشده است. مسئولین منطقه می گویند، 5 سال کار در مقابل 100 سال کار در بین‌النهرین و خوزستان، چیزی نیست، در خوزستان فرانسوی‌ها با 2 هزار کارگر کار می کردند، در حالی که اینجا کارگرها در نهایت 200 نفر بودند.
جالب ــ 1 ــ جیرفت = جی + رفت، یعنی جی با آب رفته شده است، جی = بلند و طولانی و محل تجمع بزرگ، که بعدها در عربی جیش شده است، جی نام قدیم اصفهان و شهر ری بوده است. مردم جی در هزاره سوم خ.ا، بعد از سیل و آبگرفتگی بدلیل گرمایش زمین، و آغاز پایان دوران یخبندان آخر، به آنجا کوچ کرده و نام جی را با خود برده اند، جی با تغییر آوا ری شده است، و معنی خورشید و روشنایی هم گرفت.
2 ــ اگر شهر کهن تمدن جیرفت جی بوده باشد، پس می تواند رود خانه جیحون نوشته شده در کتاب های دینی قدیمی مانند تورات، می تواند هلیل رود کنونی باشد، که در آن زمان بدلیل گرمایش زمین و آب شدن یخچال های کوه های شمال استان کرمان، بسیار پر آب و سیل خیز بوده است. همچنین می تواند شهر سوخته سی نامیده می شده، بمعنی دیدگان و روشنایی، که بعدها سین و چین و سان و... شد. سیحون رودی پر آب بوده، که از این شهر می گذشته و اثر آن همچنان باقی است، در این دو مورد تحقیقات بیشتری لازم است.
رود جیحون = جیهون = جی = نام شهر + هون = باوقار و آرام = رود آرام و باوقار شهر جی، جهت اطلاع بیشتر به حروف الفبای تمدن جیرفت مراجعه شود.
نظر یک خواننده وبلاگ: تپه های کنار صندل جیرفت کاری رو که با کتابهای تاریخ کرد.. فیزیک کوانتوم با فیزیک کلاسیک نکرد...
قاچاق آثار تاریخی
از
سال 2001 (1380) غارت و حفاری های غیر مجاز در جیرفت شروع و تعداد زیادی
از اشیا توسط قاچاقچیان برای فروش راهی بازار های کشور های اروپایی شد. این امر در حالی بود که اشیای به دست آمده ثبت نشده و شناسنامه مشخصی نداشتند، براحتی و مستقیم در بازار های سیاه با تهیه اسناد و مدارک جعلی به وسیله دلالان فروخته می شدند. به
عنوان مثال سال 1383ظرفی از جنس سنگ کلریت به ارتفاع 11 سانتیمتر و طرحی
زیبا از معماری با خطوط زیگزاگ حدود 22 هزار دلار (12200 پوند) در خانه
حراج ساتبی لندن پیشنهاد شده بود، که دولت ایران از فروش آن در حراجی جلوگیری کرد. در موردی دیگر به نقل از رویترز، یک ظرف قاچاق شده از جیرفت به سال 2002 میلادی (1381ش) توسط دلالان به موزه لوور فروخته شده است. موزه لوور به متخصصان ایرانی گفته است، این اشیا از سال 1968 (1374ش) در مجموعه های خصوصی بوده، اما این موضوع هیچ وقت مسوولان میراث فرهنگی و گردشگری ایران را راضی نکرد، تا این موضوع همیشه در هاله ای از ابهام بماند. سال 82 پلیس ایران برای جلوگیری از ادامه تخریب دست به کار شد، و تعداد 2000 شیء به دست آمده از جیرفت که برای رفتن به کشور های بیگانه آماده شده بودند، در تهران و بندرعباس توقیف شد.
اهمیت آثار جیرفت
اشیاء
پیدا شده مانند جام ها، ظروف مختلف، گلدانها، ساخته شده از سنگ یا گل
مخصوص کوزه گری، مزین با نقش و نگار های برجسته بسیار بدیع از حیوانات،
دام، طبیعت، نخل و گیاهان، که با نگین های رنگین گرانبها، مانند فیروزه، مرمر، یشم و یا مروارید مزین بوده اند. بروی بسیاری از ظروف طرح معماری ساختمان های 2 یا 3 طبقه به چشم می خورد. اشکال انسان، پهلوانان و یا حیوانات مانند، عقاب، قوچ، گاو، آهو، مار، شیر، عقرب. کارشناسان از نقوش دام، طبیعت و انسان، بروی ظروف و از باز مانده دانه های غلات پی برده اند، که این مردم زندگی کاملأ شهرنشینی توام با کشاورزی، دامپروری، پیشه وری و صنعت داشته اند. در هیچکدام از نقوش اثری از شکار یا جنگ و یا ابزاری که گویای چنین صحنه ها و اعمالی باشد دیده نشده است. بقایای معماری خشتی و دیوار های ساخته شده از خشت، قابل توجه می باشند، موارد مختلف فرهنگی به دست آمده از کاوش های علمی، مانند وفور سنگ هایی از جنس کلریت (سنگ صابون)، نشان از منطقه ای صنعتی دارد، که ظروف سنگی آن به شهر های سومری و غرب رود فرات صادر می شده است.
وسایل به دست آمده از این تمدن تا به امروز بیشتر ظروف سفالی و سنگی، قطعات سنگ صابون و گاه وسایل مفرغی را شامل می شود. اهم صنعت منطقه همان کنده کاری روی سنگ صابونی است، که دارای ظرافت خاص است و موارد کاربردی و زیبایی شناختی را در بر میگیرد. در روی این قطعات تصاویری از قبیل انسان، بز، گوسفند، نخل، مار و عقرب وجود دارد، که البته تصاویر مار و عقرب معمولتر است. نکته دیگری که قطعات سنگ صابونی این منطقه را از سایر مناطق و تمدن های دیگر جدا می کند، چشم درخشان و مرصع کاری روی قطعات است. در برخی طرحها دیده می شود در دور تا دور ظرف چند حیوان در هم تنیده وجود دارند، که برای کنار هم قرار دادن آنها نیاز به محاسبات پیچیده بوده است.
بیش از 250 مهر کشف شده در شهر جیرفت، ارتباط تجاری این منطقه را در 5 تا 6 هزار سال پیش، با کل قاره کهن را می رساند، و نشان می دهد جیرفت چهار راه تجاری اقتصادی در هزاره سوم پیش از میلاد بوده است. نقوش مختلف و حک امضا تجاری روی مهر های اطلاعات مهمی درباره نحوه زندگی افراد و ارتباط های تجاری و اقتصادی است. همچنین نشان می دهد که تاجران با چه مناطقی تبادل کالا داشته اند. مهر های هر فرهنگ و منطقه سبک خاصی دارد، با توجه به وجود مهر های مختلف کشور های گوناگون در این مجموعه، می توان گفت که جیرفت یک شاهر‌اه بزرگ تجاری در این دوره بوده است.
یک متخصص مُهر های منطقه بین النهرین می گوید: مُهر های یافت شده با نقوش مختلف در منطقه جیرفت، متعلق به تجاری بوده که از نقاط دیگر برای خرید کالا به جیرفت می آمدند، و از این مُهر ها برای مُهر و موم کالا ها استفاده می کردند. تعداد زیاد مهرها و تنوع طرحها نشان میدهد، که خریداران زیادی از نقاط مختلف خارج از منطقه به این شهر رفت و آمد داشتند. چند
سالی بود که کارشناسان به اشیائی با فرم مشابه هم (با نقوش مختلف و مزین
به نگین های قیمتی) در کشور های مصر، تاجیکستان، مغولستان، افغانستان و بین
النهرین برخورد می کردند، بدون آنکه بتوانند مبدأ آنان را پیدا کنند. متخصصین این اشیاء را "کیف دستی" مینامند، و تاکنون هیچ کاربرد خاصی برای این اشیاء معلوم نشده بود. اکنون پس از کاوش های جیرفت متخصصین پی به مبدأ ساخت این اشیاء گرانبها برده اند. آنها معتقدند که این اجسام برای وزن کردن دقیق سنگها و نگین های گرانبها استفاده می شده اند. و کارشناسان معتقدند بدلیل تراکم مهر ها و سنگ وزن ها، جیرفت مرکز تجارت و خرید و فروش سنگ های قیمتی بوده است.
زیگورات ــ پیدا شده در کناره هلیل رود کنار صندال، در پایه 400 متر در 400 متر، و مربوط به میانه هزاره چهارم پیش از میلاد می باشد. تحقیقاتی که در زمستان 2005 با کمک دستگاه های الکتریکی (مقاومت کهربائی) در تپه باستانی کنار صندال انجام شده، نتیجه مقاومت زمین نشان میدهد، که در عمق 12 متری زیر تپه ها، آثار و لایه هائی به مراتب قدیمیتر از لایه های فوقانی است، وجود دارند. قدیمی ترین زیگورات که تاکنون در بین النهرین یافت شده، مربوط به هزاره سوم پیش از میلاد، در اوروک (اور) در پایه 120متر در 120 می باشد. توجه نمایید حتی زیگورات جیرفت مانند بسیاری از دست آورد های جیرفت، به اور میان رودان منتقل شده، اما کوچکتر و کم اهمیت تر، چرا و چگونه؟.
پرسش از عموم: آیا دانش هرم های تاریخی آمریکای جنوبی و مرکزی، از تمدن جیرفت گرفته شده، و در ادامه آن است؟ آیا ایرانیان متخصص با کم کاری دست آورد های تاریخی خود را واگذار کرده اند؟
نمونه خط ــ نمونه هائی از خط بروی گل رس در هلیل رود پیدا شده، که به خطی هندسی روی آن مطالبی نوشته شده، و هنوز رمز گشایی نشده است، ولی در کل روایت‌گر آنست که این مردم مخترع خط و زبان بوده اند، نه سومریان، به گفته کارشناسان این خط قرنها قدیمیتر از خط میخی است. این خط یک خط سمبلیک (symbolic) نیست، بلکه خطی یا (linear) است، شامل خطوط مختلف که کنار یکدیگر قرار می گیرند. لازم به ذکر است که تاکنون خط میخی به عنوان اولین و قدیمیترین نوع خط نوشتاری بحساب می آمده و زادگاه آن بین النهرین بوده است.
عکس راست کتیبه سنگی یافت شده در جیرفت، و عکس چپ نمونه لوح های ورقه مسی یافته شده در کشور اکوادور آمریکای جنوبی،
ارب ت Arabta
حدود 120 سال پیش که برای اولین بار تمدن بین النهرین کشف گردید، دانشمندان تاریخی فرنگ، شتابزده با خوشحالی اعلام کردند، که تمدن جهان از اینجا آغاز شده است. سپس موهنجدارو در 3000 کیلومتری آنجا کشف شد، و کمی آنها را سرگردان و سردرگم کرد. ولی از وقتی که تمدن جیرفت در مسیر هلیل رود پدیدار شد، اهل فن متوجه شدند که این تمدن کهن ترین تمدن جهان است. تاکنون بسیار بسیار اندک از جیرفت باستانی یا ارب ت Arabta کاوش شده است، ولی در همین مقدار ناچیز آثار حیرت انگیز فراوانی بدست آمده است، مانند نقش بزرگترین کاخ تاریخ باستان جهان با قدمت 4300 ساله، با چندین طبقه و زیر بنایی زیرین 90 هزار متر مربع، و بیش از 4 میلیون خشت، و نقش های معماری با هنر های ستودنی فراوان.
کشف ظروف گلی و سنگی و سنگ صابون، با نقش های مار و پلنگ و کژدم، که مهارت کار هنری و فنی آنها شگفت انگیز است، چه ابزاری داشتند که می توانستند چنین شاهکار هایی را ایجاد کنند. تمام نگارها چشم نشان دارند، که نگینی براق برای چشم است، چشم حیوانات گرد، و چشم انسان بیضی و درشت کشیده شده. رابطه بین کژدم و زن در ظروف جالب است!. مردان روی ظروف قوی هیکل خوش قیافه هستند، که خبر از سلامتی و تغذیه خوب است، نیم تنه بالای آنها برهنه و پائین تنه با پارچه زیبای دامن مانند پوشیده شده، و شالی پهن در کمر و مو هایی بلند دارند، و بیشتر چنگ در گلوی دو پلنگ نهاده اند.
عکس دو جام کشف شده در جیرفت، عکس شماره 4153، بسیاری از نقش های ظروف جیرفت را بعد ها در تمدن های دیگر می بینیم، این دو جام ما را یاد تمدن مصر می انداز، گویا اینها می گشایند راز مصر باستان را.
عکس ظروفی که روی آنها قلعه ها و کاخ های نقش بسته است، و در نوع خود بی همتا هستند، عکس شماره 4148.
عکس تعدادی از کتیبه های کشف شده در منطقه باستانی جیرفت، عکس شماره 4147، قبلاً نوشته ام که نمونه این خطوط در اشیای باستانی کشور های اکوادور و پرو کشف شده است.
